Công cuộc giải trừ vũ khí hạt nhân trước những diễn biến phức tạp của thế giới

Bước vào thế kỷ 21, khái niệm về một thế giới lí tưởng, không còn vũ khí hạt nhân dần trở nên xa vời khi sự biến động về chính trị, quân sự trên thế giới ngày càng leo thang. Các sự kiện gần đây đã góp phần làm trầm trọng thêm các căng thẳng và tăng mối đe dọa hủy diệt hạt nhân với toàn nhân loại. Đáng chú ý, tháng 02/2023, Tổng thống Nga Vladimir Putin tuyên bố tạm dừng việc tham gia Hiệp ước cắt giảm vũ khí chiến lược mới (New START)-thỏa thuận kiểm soát vũ khí hạt nhân cuối cùng còn lại. Điều này đã gây ra phản ứng mạnh mẽ từ Hoa Kỳ, quốc gia đã ngừng trao đổi thông tin về lực lượng hạt nhân của mình. Những diễn biến như vậy khiến thế giới hoài nghi hơn về một tương lai không vũ khí hạt nhân và làm dấy lên câu hỏi về tính hiệu quả của các hiệp ước hạn chế vũ khí như Hiệp ước Không phổ biến vũ khí hạt nhân (NPT), Hiệp ước Không gian vũ trụ (OST),..

Rose Gottemoeller, nhà đàm phán chính của New START, đã cảnh báo rằng sự thất bại của Hiệp ước giữa hai siêu cường hạt nhân của thế giới cho thấy thế giới đang leo thang một cuộc chạy đua vũ trang hạt nhân khác. Tính đến đầu năm 2023, khoảng 12.500 đầu đạn vẫn thuộc quyền sở hữu của 9 quốc gia, khiến khả năng giải trừ hạt nhân trong tương lai bị bỏ ngỏ.

Con đường hướng tới giải trừ quân bị dường như còn vô số chướng ngại. Vào năm 2019, Hoa Kỳ đã rút khỏi Hiệp ước Lực lượng hạt nhân tầm trung (Hiệp ước được ký kết vào năm 1987 giữa Liên Xô và Hoa Kỳ nhằm loại bỏ dần tên lửa đạn đạo, tên lửa hành trình và tên lửa tầm ngắn giữa 2 quốc gia) và sau đó vào năm 2020, Hoa Kỳ cũng rút khỏi Hiệp ước Bầu trời mở (Một hiệp ước đa phương được ký kết năm 1992, gồm 35 quốc gia thành viên nhằm thực hiện các chuyến bay trinh sát không vũ trang, giám sát không phận và công khai thu thập thông tin về các lực lượng và hoạt động quân sự của nhau). Nó đã giáng một đòn nặng nề vào tiến trình loại bỏ hoàn toàn tên lửa hạt nhân. Tương tự như vậy, những diễn biến gần đây trong việc Nga triển khai vũ khí hạt nhân chiến thuật ở Belarus đã làm dấy lên nỗi ám ảnh về xung đột hạt nhân, khiến Liên hợp quốc đưa ra cảnh báo rằng nguy cơ vũ khí hạt nhân được sử dụng hiện nay cao hơn bao giờ hết kể từ sau Chiến tranh Lạnh.

Tình hình trở nên phức tạp hơn bởi kho vũ khí hạt nhân ngày càng tăng của các quốc gia như Israel – quốc gia đang mở rộng các cơ sở hạt nhân, cùng với ý định trang bị vũ khí hạt nhân cho các tàu ngầm của mình. Điều này làm dấy lên lo ngại về khả năng xảy ra xung đột hạt nhân ở Trung Đông. Tương tự, những bước tiến của Triều Tiên trong việc sở hữu vũ khí hạt nhân và sẵn sàng sử dụng vũ khí hạt nhân phủ đầu cũng là đáng lo ngại. Những hành động như vậy của cả Israel và Triều Tiên đã làm cản trở các nỗ lực giải trừ quân bị.

Hơn nữa, mới đây khiếu nại của Trung Quốc tại Liên Hợp Quốc về thỏa thuận AUKUS nêu bật lỗ hổng của NPT vì theo Hiệp ước này, Trung Quốc không được phép chuyển vật liệu phân hạch và công nghệ hạt nhân từ một quốc gia có vũ khí hạt nhân sang một quốc gia phi hạt nhân. Điều này đã dẫn đến hàng loạt mối lo ngại xung quanh việc phân biệt đối xử, sử dụng hạt nhân vào mục đích hòa bình.

Một xu hướng tương tự cũng thấy rõ ở Nam Á, nơi Pakistan đặc biệt lo ngại về kho vũ khí hạt nhân ngày càng tăng của Ấn Độ. Ấn Độ đã ký các thỏa thuận như thỏa thuận Ấn-Mỹ 123, liên quan đến việc mua sắm làm giàu uranium và buôn bán các thành phần hạt nhân với Mỹ. Thỏa thuận này đánh dấu sự khởi đầu từ chính sách của NPT.

Hơn nữa, Ấn Độ đã liên tục tăng cường năng lực hạt nhân của mình. Vào năm 2021, nước này đã tiến hành các cuộc thử nghiệm tên lửa Agni-Prime (Agni-P), sau đó là cuộc thử nghiệm Agni V vào năm 2022, một loại tên lửa đạn đạo liên lục địa (ICBM) có khả năng mang đầu đạn hạt nhân trên đất liền. Bộ ba hạt nhân của Ấn Độ, vốn cho phép phóng vũ khí hạt nhân từ trên bộ, trên không và trên biển, đang vận hành chắc chắn. Hơn nữa, Ấn Độ đã mua được các hệ thống vũ khí tiên tiến như hệ thống phòng thủ S400 và tên lửa đạn đạo tầm xa phóng từ tàu ngầm, cho thấy xu hướng phổ biến vũ khí đang lan rộng, đặt ra câu hỏi về hiệu quả của các chế độ không phổ biến vũ khí hạt nhân.

Ngược lại, Pakistan đã chủ động trong nỗ lực ngăn chặn phổ biến vũ khí hạt nhân ở Nam Á. Trước đây, Pakistan đã đề xuất Chế độ Kiểm soát chiến lược (SRR), bao gồm ba yếu tố quan trọng: hạn chế tên lửa và hạt nhân, duy trì sự cân bằng thông thường và củng cố các yếu tố giải quyết xung đột. Đại diện thường trực của Pakistan tại Liên hợp quốc đã nhiều lần nhắc lại rằng đề nghị của Pakistan về SRR, nhằm mục đích thúc đẩy hòa bình và ổn định trong khu vực. Do mối đe dọa ngày càng tăng của Ấn Độ, SRR sẽ hạn chế hiệu quả việc phổ biến vũ khí. Chắc chắn, Pakistan nên tiếp tục thể hiện cam kết và vai trò xây dựng của mình đối với việc không phổ biến vũ khí hạt nhân ở Nam Á.

Nhìn chung, tình hình địa chính trị phức tạp là “nguy cơ” cho một cuộc chạy đua vũ trang, tiềm tàng khả năng phổ biến vũ khí theo cả số lượng lẫn chủng loại. Mearsheimer – một Giáo sư về quan hệ quốc tế tại Đại học Chicago (Hoa Kỳ), đã chỉ ra một cách rõ ràng rằng những thay đổi cốt lõi trong trật tự toàn cầu đang buộc các quốc gia phải áp dụng biện pháp tấn công phủ đầu để bảo vệ lợi ích của họ. Cái bóng của “sự không chắc chắn” bao trùm thế giới do các sự kiện đang diễn ra, sự leo thang và các hành động khiêu khích đang châm ngòi cho một cuộc chạy đua vũ trang mới. Tại thời điểm quan trọng này, cam kết ngoại giao, các sáng kiến ​​hợp tác và các biện pháp xây dựng lòng tin phải được đặt lên hàng đầu để ngăn chặn sự leo thang hơn nữa. Những thách thức trước mắt là rất nhiều, nhưng chúng không ngăn cản được thế giới tìm kiếm các giải pháp khả thi.

Thanh Tùng – Trung tâm 81